Mời bạn đọc bản dịch một bài thơ của Ngài, nguyên tác tiếng Ba Tư, do Sharam Shiva chuyển sang tiếng Anh, trích từ thi tập "Hãy Lặng Im Đừng Nói Gì Với Chúa: Những Bài Thơ Trữ Tình Của Rumi." Người Tình trong thơ Rumi là Đấng Tối Cao và cũng là Chân Tánh, Đại Ngã, là chính chúng ta. Rumi ca tụng và nhắc ta tìm về với mối tình bất diệt này.
Trong Tim Bạn Có Một Ngọn Nến
Trong tim bạn có một ngọn nến
đang sẵn sàng để được thắp lên.
Trong hồn bạn có một khoảng trống
đang chờ mong để được lấp đầy.
Bạn có cảm thấy gì không?
Nỗi cách xa Người Tình thiên cổ.
Hãy mời Người cho dạt dào chan chứa,
cho ấp yêu ngọn lửa trong tim.
Hãy nhắc nhở những ai bảo khác
rằng Tình Yêu quả thật
tùy ý tùy nghi mà đến
và nỗi nhớ thương
không thể học được từ bất cứ trường nào.
Và sau đây là trích đoạn bài biên khảo sâu sắc của tác giả Nguyễn Đức Tùng trên tạp chí Hợp Lưu.
Thơ Rumi
NGUYỄN ĐỨC TÙNG
...Tôi biết đến Rumi nhờ Coleman Barks, người dành trọn nửa cuộc đời mình để tìm hiểu nhà thơ lớn lao và bí ẩn này. Độc giả Mỹ cũng chỉ mới biết đến ông một cách rộng rãi vài năm trước đó, nhờ sự giới thiệu của Robert Bly. Chính nhà thơ Mỹ lừng danh Robert Bly đã dẫn Coleman Barks đến trước đống bụi thời gian mù mịt phủ kín trang thơ.
Rumi sinh ngày 30 tháng 9 năm 1207 ở một xứ sở mà nay là quốc gia A Phú Hãn đầy chiến tranh, trong một gia đình trung lưu, có người cha là một nhà thần học nổi tiếng. Xứ sở ông hồi đó là một trong những trung tâm nghiên cứu lớn về đạo Hồi. Năm 1220, người Mông Cổ xâm lăng A Phú Hãn từ phương Bắc, thiêu hủy tất cả các thành quách và nền văn minh giàu có này. Rất may, gia đình Rumi đã rời quê trước đó vài năm, trên đường hành hương về đất thánh Mecca. Năm 1125, họ đến vùng Rum và định cư ở đó. Tên của Rumi có nghĩa là " kẻ đến từ Rum".
Năm 1244, khi Rumi đã nổi tiếng khắp nơi vì học vấn lỗi lạc của ông, một sự kiện đặc biệt xuất hiện. Một hôm, đang cưỡi lừa đi trên đường, ông bị chặn lại bởi một kẻ lạ mặt. Kẻ này đưa ra lời thách đố với những câu hỏi khó khăn. Cuộc trao đổi của Rumi và hắn kéo dài nhiều giờ, nhiều ngày, và như được Rumi kể lại về sau "Không ăn, không ngủ, không đếm xỉa gì đến những nhu cầu của con người". Trong giây phút lịch sử, hai thiên tài nhận ra nhau. Sau nhiều tháng làm đôi bạn tri kỷ, Shams, kẻ lạ mặt trong buổi hội ngộ đường làng nói trên, biến mất. Lòng đầy thương nhớ, Rumi nhận ra nguồn cảm hứng bất tận từ người bạn mới quen. Ông bắt đầu làm thơ và hát chúng lên giữa các bạn bè, đệ tử.
Thơ Rumi là tiếng hát của một tâm hồn lãng mạn.
Anh muốn tới nơi
Đôi chân trần em bước
Bởi vì trước mỗi bước chân
Có thể là: em đã nhìn xuống đất.
...Ông cũng dạy người khác cách chấp nhận sự thật và lòng bao dung.
Chúng ta là bạn với những kẻ giết chúng ta
Kẻ cho chúng ta thấy được sống của biển khơi. Chúng ta
Yêu mến cái chết này. Chỉ có sự vô minh là nói
"Gác lại chuyện này đi, cho đến ngày hôm sau nữa."
Đừng tránh lưỡi dao. Người bạn này
Có vẻ hung dữ, sẽ mang tâm hồn bạn
Đến những chân trời khác, mang con ác điểu của bạn
Lên đỉnh cao gió hú. Chúa Jesus lên thập giá.
Thơ Rumi ngạt ngào sự tương thông giữa người và người, như tiếng thổi rì rào của gió trên thảo nguyên bao la.
Điều gì được nói với một cánh hồng khiến nó mở ra, đã được
Nói thì thầm với tôi trong ngực
Điều gì đã được nói với cây thường xuân xanh biếc, làm cho
Nó trở thành dũng mãnh, đứng thẳng lên, đã được
Thì thầm kể lại với bụi hoa lài khiến cho hoa lài trở nên chính nó, điều gì
Làm cho cây mía ngọt ngào, điều gì
Đã được nói với cư dân của thị trấn Chigil ở Turkestan khiến họ
Trở nên đẹp đẽ, điều gì làm cho hoa lựu đỏ nở như một
Khuôn mặt người, giờ đây
Đang được nói với tôi. Tôi đỏ mặt lên. Điều gì làm cho ngôn ngữ tôi
Trở thành lưu loát, chính là điều này đây
Cửa của nhà kho lớn lao đang mở, lòng đầy biết ơn,
Tôi nhai một khúc mía đường
Lòng đầy tình yêu với kẻ mà mọi điều khác thuộc về.
Rumi nói nhiều đến sự đổi thay, sự cần thiết của đổi thay, và niềm đau bạn đành chấp nhận đã được lột vỏ mỗi ngày.
Ngày hôm qua trong một buổi họp tôi đã thấy
Tâm hồn tôi trong một chiếc lọ của một kẻ nào
Đang tìm cách đổ đầy
Mỗi người chọn cho mình một nỗi đau, điều sẽ
Thay đổi anh ta thành một chiếc bánh mì nướng
chín thơm lừng.
Tình yêu thương đồng loại bàng bạc trong thơ của Rumi. Tâm hồn ông thật dịu dàng. Thơ Rumi là lời kêu gọi không khi nào cũ, mãi mãi trẻ trung giữa một thế giới đầy bạo lực.
Hãy nhìn một đứa trẻ một tuổi
Sự giận dữ bắt đầu khi bạn quá tự hào
Về mình. Hãy làm ta nhỏ lại. Hãy dùng
Sự coi thường của người khác, và tự nhìn lại mình, để thay đổi, giống như
Đám mây trong chuyện cổ dân gian biến thành
Con rắn… đôi khi mùi vị ngọt ngào làm bạn
Trở nên chua chát và tệ bạc.
Giữa một thế giới đầy nhiễu nhương loạn lạc, lắng nghe Rumi, ta như nghe được lời cảnh tỉnh của ông từ 800 năm trước.
Một đặc điểm của thơ Rumi là ông ít nói về cái tôi của mình. Tuy là thơ trữ tình, đây là một loại trữ tình phi cá tính. Chúng ta không biết nhiều về ông như một con người trong đời sống bình thường. Những câu thơ tha thiết và bay bổng của Rumi có sức mạnh nối kết những cá thể riêng biệt, làm cho con người trở nên gần gũi nhau, làm cho chúng ta hòa tan vào đất trời.
Đọc thơ ông, ta thay đổi khi nào không biết, tâm hồn trở nên trong suốt như dòng suối róc rách chảy qua giữa những viên sỏi trắng, rũ bỏ và thanh sạch. Mặc dù ý tưởng về Thượng Đế rất mạnh mẽ ở Rumi, ông không phải là một nhà truyền đạo theo nghĩa thông thường. Khác với những người cùng thời, thơ ông cũng không nhắc nhiều đến Thượng Đế. Nếu có, Ngài hiện lên như một người bạn tâm tình.
Ông nói: "Tinh thần hòa lẫn với thế giới hiện thực mà kẻ mang cho, quà tặng và người nhận là một". Rumi kêu gọi tình thân ái, giống như tình bạn.
Hãy ở lại bên nhau, các bạn
Đừng chia lìa, đừng ngủ
Tình bạn được tạo ra
Bằng sự tỉnh thức
Bánh xe đạp nước nhận nước rồi
sẽ trả lại. Và cho đi.
Rumi nhắc đi nhắc lại về sự sầu muộn và nỗi thống khổ của loài người. Chỉ có một tình yêu vững bền không điều kiện là cách duy nhất để chữa chạy. Nhưng hơn thế nữa, ông đòi hỏi ở chúng ta sự chấp nhận, thong thả, thanh thản, vững chãi, nhưng không cay đắng đối với bất công của số phận, sự đày ải, nỗi đau thể chất và tinh thần. Nuốt lấy nỗi đau, có phần hùng tráng, đi xuyên qua nó, tiêu hóa nó, như bóng tối, như trái cây chín tới, chuyển hóa chúng thành một phần của đời sống chúng ta.
Sự buồn đau khủng khiếp
Của kiếp người. Hãy uống
Tất cả chúng đi. Nhưng một cách khác.
Rumi cũng nói về cái chết. Ông kêu gọi chúng ta can đảm và chuẩn bị sự chờ đợi nó bằng thái độ của mình đối với sự khổ đau. Có thể nói mà không đến nỗi quá sai rằng con người chuẩn bị cho cái chết bằng cách trưởng thành khi học cách đối phó với đau khổ thường hằng.
Tôi nhìn thấy nỗi sầu uống một cốc rượu buồn
và tôi kêu lớn: Rượu ngon quá, phải không nào?
ngươi bắt được ta rồi, nỗi sầu trả lời, và
ngươi làm hỏng hết chuyện của ta. Làm sao ta còn
đi rao bán được cái buồn nữa đây?
Thơ Rumi có tính thần kỳ, huyền ảo, nhưng không bí hiểm, lại hết sức dễ hiểu, đi thẳng vào lòng người. Từ ngữ mà ông dùng, khi dịch sang tiếng Anh, nhất là dưới bàn tay trác tuyệt của Robert Bly và Coleman Barks, rất dung dị mà vẫn bay bổng, tài hoa. Thơ Rumi kêu gọi sự trở lại với im lặng, vì im lặng cho phép chúng ta cảm nhận được, ngửi được, nếm được mùi vị của sự hiện hữu, như một đóa hồng lặng lẽ tỏa hương trong đêm tối.
Những cuộc trò chuyện bất tận nổi tiếng của Rumi với người bạn tri kỷ của ông, Shams Tabriz, có lẽ đã xảy ra thông qua những khoảng im lặng ngân dài. Ai biết được họ đã nói gì với nhau qua thứ ngôn ngữ vô âm ấy. Mặc dù thắm đẫm tinh thần Hồi giáo, Rumi thường hiện lên trong thơ ông, ít nhất là đối với tôi, như một thiền sư của vùng Trung Cận Đông, một hành giả thiền thực sự. Qua thơ Rumi, giọng nói thánh thót của ông, và sự im lặng của ông, nhân loại ngày nay, nhất là ở phương Tây và miền Đông Á, vốn xa cách về địa lý và lịch sử, cảm thấy gần gũi hơn với những dân tộc có một nền văn hóa lớn lao, khắc nghiệt, và quá khác biệt.
Những xung đột ngày nay giữa thế giới Kitô và thế giới Hồi giáo, cuộc chiến tranh của Hoa Kỳ trên chính đất nước A Phú Hãn của ông, và hiện nay là Iraq, vùng Vịnh, cuộc xung đột bất tận giữa Do Thái và Palestine, hay Lebanon hiện nay, đầy máu lửa… không dập tắt tiếng thơ của Rumi, trái lại, kêu gọi chúng ta đọc ông nhiều hơn nữa, uống chén rượu tâm hồn ngạt ngào mà ông mời vẫn còn thơm, lên tiếng nhiều hơn cho hòa bình và sự cảm thông giữa các giống người, và cũng tập im lặng nhiều hơn nữa, một sự im lặng đầy tỉnh thức của kẻ lữ hành trên đường về cố xứ.
Thời gian để gác bỏ ngoài tai những lời khuyên
Thông thái, để mở những nút thắt mà
Văn hóa của chúng ta buộc lại. Cắt chúng đi
Nhét bông vào lỗ tai. Trở về với bãi lau nương sậy
Để cho mía mọc lên trong tâm hồn bạn. Không cần có
Luật lệ nào, hay bổn phận thường ngày. Chúng không
Mang lại sự an bình im lặng.
Rumi mất trong một buổi hoàng hôn năm 1273. Tương truyền rất nhiều người, thuộc các tầng lớp xã hội khác nhau, đã đến dự tang lễ của ông. Ở xứ sở của mình, nhiều năm, nhiều thế kỷ sau, ông vẫn còn được gọi là Mevlana, nghĩa là Bậc Thầy.
Có lẽ trên đường trở về chốn vĩnh hằng, ông lại gặp Shams, người bạn tri kỷ ngày xưa chăng? Hãy nghe ông kể lại mẩu đối thoại tượng trưng, trong một bài thơ ngắn:
…ngày kia đến hỏi Shams: Anh làm gì ở đây?
Trả lời: Có gì ở đó đâu mà làm?
Mỗi năm vào ngày 17 tháng 12, ngày mất của Rumi, nhiều nơi trên thế giới tổ chức tưởng niệm. Ngôi mộ của ông ở xứ Konya được nhiều du khách đến viếng mỗi ngày. Ở đó, giữa sự an tĩnh của cây xanh im lặng ngàn đời, những lời nhắc nhở về tình yêu, về sự hòa hợp của ông vẫn dịu dàng vang lên như vừa mới hôm qua.
Không còn là kẻ xa lạ, bạn lắng nghe
Suốt ngày tiếng gọi yêu thương
Như con ong, bạn trở về nhà
Mang theo mật của mình, dù cố quận vẫn còn xa.
NGUYỄN ĐỨC TÙNG
Chú thích: tài liệu chính dựa trên cuốn "The Soul of Rumi," Coleman Barks, nhà xuất bản Harper Collins, USA, 2001, và một số bài viết của Robert Bly.
http://www.hopluu.net/default.aspx?LangID=3&tabId=482&ArticleID=444
